In de tweede helft van de 19e eeuw ontstond een gigantische landbouwcrisis in Europa door goedkope import van tarwe uit de Verenigde Staten en Oekraïne. Tegenwoordig dreigt Oekraïne van de 19e en 20e eeuwse tarweschuur een 21ste eeuwse sojaschuur te worden ‘Het systeem is nog steeds gebaseerd op het perverse economische idee dat Oost-Europa kan worden gebruikt om goedkope grondstoffen te produceren voor megaboerderijen in Nederland en Duitsland.’

Vrachtwagen uit Oekraïne niet per se beter dan sojaschip uit Brazilië

Al na het vallen van de muur in 1989 waren er berichten hoe bedrijven als Monsanto (nu Bayer) Genetisch Gemanipuleerde Soja in Roemenië oplegden. Nadien volgden Oekraïne en andere Oost-Europese landen. Ook Nederlandse bedrijven waren er als de kippen bij om grote pluimveebedrijven in Oekraïne op te zetten en zo de Nederlandse pluimveehouders met goedkoop vlees plat te dumpen. 

De Europese Unie staat sinds enkele jaren met zijn Green Deal voor een eiwittransitie (meer Europees in plaats van overzees eiwit voor vee en mens, en minder dierlijk eiwit consumeren). Helaas wordt vooral op soja ingezet, terwijl er tal van andere eiwitbronnen ter beschikking zijn. Bovendien wordt onder andere ingezet op ‘lokale’ soja uit Oekraïne. Maar is dit nog wel lokaal? Worden zo ecologische kringlopen in Vlaanderen en Oekraïne gesloten? De vrachtwagen uit Oekraïne is niet per se beter dan het sojaschip vanuit Brazilië. Bovendien gaat het aan beide kanten van de oceaan om allesvernietigende monocultuur soja: in Brazilië gingen hiervoor al grote stukken van het Atlantisch Woud eraan. Vervolgens de Cerrado (savanne) en nu het Amazonegebied. Staat Oekraïne hetzelfde lot te wachten? Donausoja ambieert ecologisch verantwoorde en rechtvaardige soja uit Oostenrijk en Oost-Europese landen te leveren. Het is nog maar de vraag of dit ons landbouwmodel gaat veranderen.

Momenteel wil de Europese Unie bovendien de regels versoepelen in verband met gentechnologie. Vanuit NGO’s en sociale bewegingen proberen we daar weerwerk tegen te leveren. GGO’s zouden honger de wereld uit helpen en het pesticidengebruik verminderen, maar het tegendeel is waar. Nina Holland, onderzoeker bij lobby-waakhond Corporate Europe Observatory, vertelt dat Europa plannen maakt om een nieuwe generatie GGO’s vrij te stellen van veiligheids- en gezondheidstesten. Maar dat is niet de weg die we moeten inslaan. “We moeten boeren helpen om de biodiversiteitscrisis en de klimaatcrisis te lijf te gaan. Zij moeten minder afhankelijk worden van een handvol zadenbedrijven die er vooral op gericht zijn om winst te maken.” 

Met de filmreeks #WereldZonderGGO vestigen we samen met Boerenforum, Bioforum, Solidagro en Greenpeace Belgium de aandacht op de praktische oplossingen die ontstaan in boerenhanden. Bekijk de filmpjes hier.

Wie meer wil lezen over de ‘geschiedenis van het veevoer van de 19e eeuw tot nu’ kan ook terecht in de boeken van Luc Vankrunkelsven. 

De EU wil de sojaproductie in Oost-Europa opvoeren, maar met illegaal genetisch gemanipuleerde (GGO) gewassen.  Wie zal er voordeel bij halen?

Open Democracy publiceerde onderstaand onderzoeksartikel over soja in Oekraïne, dat Marc Colpaert vertaalde voor CIMIC. Bekijk hier het originele artikel van Open Democracy.

‘De GGO-zaden  moeten het land zijn binnengesmokkeld, want het is in Oekraïne niet toegestaan genetisch gemanipuleerde soja te telen.’ Volodymyr Onatskyi runt een klein bedrijf dat mest en zaden verkoopt aan boeren in het oosten van Oekraïne. Hij maakt zich steeds meer zorgen over het tempo waarmee grote concerns vruchtbare grond in het land opkopen, de bodem uitputten en zoetwaterbronnen vervuilen door hun massale gebruik van chemicaliën. 

Dorpelingen zijn overtuigd dat ook grote boerderijen illegaal genetisch gemanipuleerde soja planten. ‘De grote bedrijven planten ze sowieso en vervuilen daarmee de velden van de conventionele boeren. Dat vermoeden mensen hier in elk geval. Want erachter komen wat er echt aan de hand is, is in een land als Oekraïne vaak heel moeilijk,’ zegt Onatskyi. 

Als onderdeel van haar Green Deal probeert de Europese Unie de sojaproductie van Brazilië naar Oost-Europa te verplaatsen. Maar nu de markt wordt gecontroleerd door oligarchen en multinationale ondernemingen, rijzen er vragen of een dergelijke stap de lokale gemeenschappen of het milieu echt ten goede zal komen. 

Vruchtbare grond, goedkope grond, strategische ligging

Oekraïne stond van oudsher bekend als de graanschuur van het Russische Rijk en later van de Sovjet Unie. Tegen het einde van de 19de eeuw begonnen bedrijven als het Amerikaanse Cargill en het Parijse Louis Dreyfus fortuin te maken in het land. Ze bouwden silo’s, kochten maalderijen, en bouwden schepen om het goedkope Oekraïense graan te transporteren naar de groeiende industriesteden in Engeland en Frankrijk. 

Een gezamenlijk rapport van de FAO (United Nations Food and Agriculture Organization) en de EBRD (European Bank for Reconstruction end Development) voorspelde dat de vruchtbare gronden van het Euraziatische binnenland – dat zich uitstrekt van Roemenië en Oekraïne door Rusland tot Kazakstan – de wereld zou voeden in de komende decennia. 

Landbouw wordt in Oekraïne gigantisch grootschalig opgezet. De meeste landbouwbedrijven zijn volledig geïntegreerde concerns, eigendom van miljardairs/oligarchen die hun eigen treinnetwerken hebben, een eigen vloot ongemarkeerde vrachtwagens, en opslagplaatsen in het hele land.  Volgens de UGA- statistieken (Ukrainian Grain Association) controleren tien bedrijven 71% van de Oekraïense landbouwmarkt. Naast de Oekraïense oligarchie zijn de volgende multinationals de grote spelers: Archer Daniels Midland (ADM), Bunge, Cargill, Louis Dreyfus en het Chinese staatsbedrijf COFCO. 

In de afgelopen jaren hebben de internationale agrobusiness giganten, waaronder Cargill en Bunge, miljoenen dollars geïnvesteerd in een verhoogde productiecapaciteit in Oekraïne.

Goedkope, buitengewoon vruchtbare gronden en de strategische ligging tussen exportmarkten in Europa, China en het Midden-Oosten hebben Oekraïne in de schijnwerpers gezet bij investeerders van gronden. 

Oekraïne werd nog interessanter voor investeerders na het EU-Oekraïne Associatie Akkoord van 2014 en vooral nadat de Europese Commissie in 2018 het Proteïne Plan lanceerde. Het plan kondigde aan dat de Commissie de sojaproductie zou verplaatsen van Zuid-Amerika naar Europees grondgebied. 

Het Proteïne Plan en de Green Deal

Er zijn veel redenen voor dat plan van de Commissie. Sojabonen waren voorheen voornamelijk gebruikt om plantaardige oliën te produceren, maar hun marktwaarde schoot omhoog toen in 1960 het residu van de olieproductie begon gebruikt te worden als goedkope eiwitten in dierenvoeding. Sindsdien is de hoeveelheid soja, die wereldwijd wordt verbouwd, verzesvoudigd. Het meeste komt uit Noord- en Zuid-Amerika, bijna de helft uit Brazilië en Argentinië. De sojaproductie in Brazilië is verviervoudigd in 20 jaar.

Maar sinds president Bolsonaro en het Braziliaanse extreemrechts in 2019 worden steeds grotere delen van het kwetsbare Amazonewoud gekapt en verbrand om plaats te maken voor soja en snelwegen die door de gebieden van inheemse volkeren lopen. Activisten worden steeds vaker het doelwit van ontbossers en boeren.  

Het Europese Proteïne Plan was snel gevolgd door de lancering van de Europese Green Deal in 2019. Door dit politieke Masterplan om Europa klimaatneutraal te maken tegen 2050 werd de verplaatsing van de proteïne productie uit het milieuonvriendelijke Brazilië naar Europa een prioriteit. Daartoe ontwikkelt de Europese Commissie wetsvoorstellen en zorgt ze via het Europese Common Agricultural Policy (CAP) voor gerichte subsidies die de Europese boeren stimuleren om peulvruchten te kweken. De vruchtbare gronden in het oosten van continent zijn cruciaal voor het kweken van voldoende hoeveelheden soja m.b.t. het voeden van de Europese vee-industrie. 

‘Friends of the Earth’ waarschuwt dat een te snelle shift de problemen i.v.m. de sojaproductie van Zuid-Amerika alleen maar zal verplaatsen naar Oost-Europese landen waar de duurzaamheidsnormen en wetgevingskaders ook kwetsbaar blijven en corruptie wijdverbreid is. Er is grote bezorgdheid over grote landbouwbedrijven die land inpalmen, ontbossen en water en gronden vervuilen door overmatig gebruik van chemicaliën. 

Oekraïne is nu al Europa’s supermacht m.b.t. sojateelt. Het land produceert 3,9 miljoen ton per jaar, weliswaar nog ver achter Brazilië en de VS.  Campagneleiders hebben Europa opgeroepen tot voorzichtigheid om afhankelijk te worden van Oekraïense of Roemeense soja vanwege de duistere landdeals waardoor Oekraïense conglomeraten een ongeziene omvang krijgen.  

GGO-contaminatie

Ook de export van illegale genetisch gemanipuleerde (GGO) soja vanuit Oekraïne naar Europese lidstaten is een zorg. Onder de huidige ‘biosafety’-wetten in Oekraïne is het telen van ongeregistreerde genetisch gemodificeerde gewassen niet toegestaan. Aangezien er geen regelgevend kader is voor de goedkeuring en registratie van GGO-technologie zijn er dus geen genetisch gemanipuleerde gewassen toegestaan voor de teelt. 

Maar veldonderzoek door de Roemeense NGO Agent Green en het Oostenrijkse Milieu-Instituut tonen aan dat bijna de helft van alle soja export uit Oekraïne illegaal gekweekte GGO-soja kan zijn. 

Het Amerikaanse Ministerie van Landbouw (USDA) schat het nog hoger. Op basis van ‘industry rumours’ schat het de illegale Oekraïense soja export op 65%. Onderzoek in opdracht van de ecologisch gecertificeerde Duitse supermarkt Bio Landmark heeft ook GGO- besmetting aan het licht gebracht. 

Dit is voor de Oekraïense zaadhandelaar Volodymyr Onatskyi geen verrassing. ‘We vermoeden dat de eerste genetisch gemanipuleerde soja werd binnengesmokkeld door een grote pluimveehouder om goedkoper voer te hebben. Kleine boeren die hun producten verkopen op lokale markten, zijn nu omringd door plantages waar GGO-soja wordt gekweekt door grote conglomeraten. Boeren beginnen zich af te vragen hoe ze ooit in staat zullen zijn om nog vruchtbare grond door te geven aan hun kinderen.’

Momenteel zijn er geen formele sancties tegen Oekraïense boeren die betrapt worden op het telen van ongeregistreerde GGO-soja. Sommige handelaren laten hun ladingen door particuliere agentschappen controleren op GGO-besmetting, maar de douaneposten in de Oekraïense havens doen dat niet, want het behoort niet tot hun opdracht. Het nieuwe wetsontwerp om GGO-activiteiten te reguleren dat in augustus 2021 aan het Oekraïense parlement werd voorgelegd, zou de kansen op GGO-vrije soja kunnen vergroten.  

Een ‘cleane’ sojaketen

De plannen van Europa om de sojaproductie uit te breiden naar het oosten biedt economische kansen volgens Volodymyr Pugachov van het Oostenrijkse Donau Soja, dat de sojacultivering wil stimuleren in de gebieden tussen de Donau en de Zwarte Zee. 

‘Iedereen in Oekraïne weet dat er op zeer grote schaal illegale GGO-soja wordt gekweekt’, zegt Pugachov. ‘Dat zou moeten aantonen dat sojateelt in Oekraïne niet zonder risico is. We proberen boeren te leren hoe je soja kunt kweken op een duurzame manier, zonder het gebruik van genetisch gemanipuleerde variëteiten, zorgdragend voor de bodem en zonder onnodige chemicaliën.  Europa is een grote markt en de meeste consumenten kiezen voor GGO-vrije voeding.’

Donau Soja werkt samen met zes grote Oekraïense producenten en hoopt een ‘cleane’ sojaketen tot stand te brengen volgens een nieuw certificatiesysteem. Een boer die in het bezit is van een Donau Soja certificaat mag geen bomen kappen of pesticiden gebruiken, moet een behoorlijk loon betalen aan werknemers en kan geen genetisch gemanipuleerde soja kweken. 

‘Landbouw-Bonanza’?

De grootste sojakwekers in Oekraïne ontkennen allemaal dat ze iets met illegale GGO-export te maken hebben. De chemiereus en GGO-ontwikkelaar Bayer-Monsanto stelt dat Oekraïne goed is voor een vierde van zijn totale Europese markt – maar een woordvoerder ontkent dat er genetisch gemanipuleerd materiaal wordt gebruikt en voegt er ook aan toe dat het concern geen ‘actieve patenten heeft voor GGO-soja in Oekraïne’.

Grote bedrijven hopen echter op een verandering in de wetgeving m.b.t. het telen van genetisch gemanipuleerde soja in Oekraïne. John Shmorhun, een gewezen gevechtspiloot bij de US Navy, was tot 2020 CEO van de multinational Agro Generation en is nu lid van het bestuur. Agro Generation koopt al land in Oekraïne sinds 2009, gedeeltelijk met de bedoeling om soja te planten, en wordt gefinancierd door de Amerikaanse onderneming Sigma Bleyzer.    

Shmorhun wijst naar een grote kaart die achter hem hangt: ‘Op dit ogenblik exploiteren we 60.000 ha. Er zijn veel wilde verhalen over de wetteloosheid in de Oekraïense landbouw. Maar wat ons betreft, is het gewoon jammer dat genetisch gemanipuleerde gewassen niet zijn toegestaan in Oekraïne.  Als de Oekraïense regering erin zou slagen een vriendelijker investeringsklimaat voor buitenlandse bedrijven te creëren, zou dit land een echte landbouw-Bonanza kunnen worden.’    

Of de boeren in Oekraïne zouden kunnen profiteren van zo’n Bonanza valt nog af te wachten. De Roemeense activist en boer Attila Szocs van de grassroot campagnegroep Eco Ruralis heeft zijn twijfels. ‘Zelfs als soja een GGO-vrij certificaat heeft, verandert dat niets aan het geïndustrialiseerde universum van goedkoop vlees, grote retailers, internationale handelaars, en niet-duurzame monoculturen. Boeren op het platteland genieten er niet van. Integendeel, lokale economieën worden van de kaart geveegd en mensen verhuizen naar het Westen om er te werken in onderbetaalde jobs, en verwerken er voedsel dat op zijn beurt wordt geëxporteerd naar Roemenië, waar het wordt verkocht in Duitse supermarktketens.’

Hoewel regulering en certificering stappen in de goede richting kunnen zijn, zijn er voor Szocs meer diepgewortelde problemen: ‘Het systeem is nog steeds gebaseerd op het perverse economische idee dat Oost-Europa kan worden gebruikt om goedkope grondstoffen te produceren voor megaboerderijen in Nederland en Duitsland.’ Volgens velen is het noodzakelijk dat een echte Green Deal dat systeem verandert.